مطالعه کارآزمایی بالینی چیست ؟ [ انواع مطالعات کارآزمایی ]

مطالعه کارآزمایی بالینی چیست؟ انواع مطالعات کارآزمایی بالینی به چه صورت است ؟ clinical trial یکی از انواع مطالعات اولیه است که در دسته انواع مطالعات اپیدمیولوژیک قرار می گیرد. در این نوع مطالعه همان طور که از اسمش پیداست، نوعی مداخله بالینی انجام می شود. این نوع مطالعه در هرم شواهد جز بالاترین و قوی‌ترین انواع پژوهش است. در کارآزمایی بالینی افراد با رضایت آگاهانه و آزادانه وارد مطالعه می شوند و به ‌صورت تصادفی یا randomized (بسته به نوع تخصیص افراد) حداقل به دو گروه تقسیم می‌شوند: گروه مداخله و گروه کنترل.

گروه مداخله و کنترل چیست؟

گروه مداخله در مطالعه کارآزمایی بالینی چیست؟ گروهی است که مداخلۀ درمانی مورد نظر (با یا بدون مداخله درمانی استاندارد) انجام می شود. گروه کنترل یا شاهد معمولا یا فقط مداخله درمانی استاندارد معمول و یا یک دارونما (پلاسبو) را به همراه آن دریافت می کنند. پس از اجرای پروتکل در زمان مشخص شده، محققان نتایج مداخله را در بین دو گروه مقایسه می کنند. این مداخله ممکن است آزمایش یک داروی جدید باشد یا آزمایش واکسنهای مختلف و یا ترکیبی از داروهای موجود در بازار کنونی برای گرفتن اثر بیشتر.

نکته مهم : پیشنهاد می شود مقالات دیگر سایت در رابطه با آموزش پروپوزال نویسی را مطالعه کنید و اطلاعات بیشتری در این زمینه بدست آورید .

هدف از مطالعه کارآزمایی بالینی چیست؟

انواع مطالعات کارآزمایی بالینی با این هدف روی داوطلبین انسانی(شرکت کنندگان) انجام می شوند تا گستره علم پزشکی را افزایش پیدا کرده و نیز راه‌های بهتر و بیشتری برای پیشگیری، غربالگری، تشخیص و یا درمان بیماری های مختلف پیدا شوند. در اکثر مواقع تعیین اثربخشی و ایمنی یک آزمایش یا درمان جدید مدنظر است. انجام هر کارآزمایی بالینی طبق یک پروتکل مشخص و تصویب شده خواهد بود. در این پروتکل، نحوه انجام مطالعه، چگونگی تخصیص افراد به گروههای مختلف، دوز داروی مصرفی و مدت زمان مطالعه و جزییات بخشهای مختلف مطالعه توضیح داده می شود.

انواع مطالعات کارآزمایی بالینی شامل چه مواردی هستند؟

انواع مطالعات کارآزمایی بالینی را می توان به صورت موازی یا Parallel انجام داد یعنی مداخلات مختلف در گروههای متفاوت به صورت همزمان انجام می شود. یا به صورت متقاطع یا cross-over انجام شود یعنی دو گروه مداخله و کنترل بعد از اجرای یک دوره زمانی که مداخله موردنظر، یک فرصت زمانی تحت عنوان wash-out window به هر دو گروه داده می شود. سپس دو گروه جای خود را باهم عوض می کنند.

پیشنهاد می کنیم برای دانستن بیشتر در این مورد دوره آفلاین انواع مطالعات پژوهشی در علوم پزشکی را تهیه نمایید.

ثبت پروتکل انجام انواع مطالعه کارآزمایی بالینی :

برای انجام هر کارآزمایی بالینی ( مطالعه rct ) لازم است پروتکل یا روش کار آن به طور کامل نوشته و توسط کمیته اخلاق آن سازمان یا دانشگاه مورد تصویب قرار بگیرد. اما غیر ازاین، یک مرحله دیگر در این نوع مطالعه برای ثبت پروتکل مطالعه لازم است که ثبت در پایگاههای معتبر ثبت پروتکل داخل یا خارج از کشور است. این مرحله به خصوص در زمان انتشار مقاله مربوطه بسیار مهم است و بدون آن مجوز انتشار داده نمی شود. در داخل ایران، این نوع مطالعات باید در پایگاه ثبت کارآزمایی های بالینی ایران یا Iranian Registry of Clinical Trial (IRCT) به ثبت برسد.

مقدار زمان موردنیاز برای به نتیجه رسیدن یک مطالعه کار ازمایی بالینی چیست؟

با توجه به اهمیت و ضرورت اجرای دقیق این نوع مطالعات، معمولا زمان بیشتری نسبت به سایر انواع مطالعات موردنیاز است. به خصوص وقتی که کارآزمایی در مورد اثربخشی و ایمنی یک داروی جدید مورد نظر است.

مراحل انواع مطالعات کارآزمایی بالینی :

 هر کارآزمایی بالینی که روی انسان انجام می شود چهار مرحلۀ جداگانه دارد که در ادامه هرکدام از این مراحل توضیح داده شده است.

فاز ۱ انسانی clinical trial :

مرحله یا فاز اول یک مطالعه کارآزمایی بالینی چیست؟ این مرحله تنها برروی افراد داوطلب انجام می شود. تعداد نفرات موردنیاز برای اجرای این مرحله حدود ۲۰ الی ۸۰ نفر می باشد و هدف از این فاز بررسی ایمن بودن دارو است. البته علاوه بر آن، متابولیسم دارو و نیز دوزهای مختلف دارو نیز بررسی می گردند. در این فاز به دلیل تعداد پایین شرکت کنندگان امکان کورسازی (Blinding)  و تشکیل گروه کنترل وجود نداشته و تنها یک گروه خواهیم داشت و آن هم گروه مداخله یا همان intervention است. اگر این مرحله با موفقیت انجام شود، مطالعه وارد فاز دوم می شود.

فاز ۲ انسانی clinical trial :

در این فاز حدود ۱۰۰ تا ۱۰۰۰ فرد وارد مطالعه می شوند اما معمولا تعداد به هزارنفر نمی رسد. در فاز ۲ انسانی، دوزهای مختلف دارو آزمایش می شوند و میزان تولرانس (تحمل) هر دوز دارویی نیز ارزیابی می گردد. در نهایت دوزی که کمترین عارضه را دارد انتخاب می شود. در واقع هدف تعیین فرمولاسیون مناسب برای دارو می باشد. در فاز دوم با توجه به حجم نمونه، می توان گروه کنترل تشکیل داد و تصادفی سازی را (البته در قالب کوچک) انجام داد. همچنین این فاز قابلیت کورسازی را نیز دارد. در صورت وجود پاسخ مناسب به دارو میتوان وارد فاز بعدی شد.

تصادفی سازی یا randomization به چه صورت انجام می شود؟

روشهای مختلفی برای اجرای تصادفی سازی در این نوع ازمطالعات توصیه شده است. باتوجه به هدف مطالعه، جمعیت مورد مطالعه، نوع کارآزمایی ومتغییرهای دیگری وبا کمک مشاور آمار و اپیدمیولوژی در مورد آن تصمیم گیری می شود.

سوال:

آیا همه کارآزمایی های بالینی به صورت تصادفی شده (randomized controlled trial) انجام می شوند؟

پاسخ منفی است. گاهی بنابرشرایط موجود تصادفی سازی امکان پذیر نمی باشد یا محقق قصد آن را ندارد. اما بایدتوجه داشت که تخصیص تصادفی افراد به گروههای مداخله وکنترل قابل قبول تر و پذیرفته شده تر از انواع دیگر آن است.

فاز ۳ انسانی کارآزمایی بالینی :

آنچه ما در بالین به عنوان یک کارآزمایی با آن مواجهیم در واقع یک مطالعه RCT فاز سه می باشد. هدف مهم این فاز تعیین کارآمدی یک دارو است که معمولا به صورت درصد بیان می شود. بطور مثال برای واکسن های مختلف ساخته شده برای کرونا ویروس درصد کارایی هر واکسن بیان میشد. این فاز در حجم نمونه ی گسترده و بالا صورت می گیرد. لذا میتوان انتظار داشت علاوه بر تصادفی سازی، وجود دو گروه کنترل و مداخله، کورسازی نیز به راحتی در سطوح مختلف انجام گیرد.

مطالعه rct چیست ؟

درصورت موفقیت، حالا دیگر فاز ۳ را می توان معادل یک مطالعه کارآزمایی کنترل شده ( مطالعه rct ) یا randomized controlled trial نامید. ضمنا باید توجه داشت، مطالعات مداخله ای که این فاز را با موفقیت پشت سر بگذارند مجوز لازم جهت عرضه در بازار را گرفته و به تایید سازمان غذا و داروی آن کشور می رسند (مثل FDA approved  که به معنای تایید سازمان غذا و داروی ایالات متحده امریکا می باشد).

نکته:

گاه در شرایط بحرانی (مثل همین ساخت واکسن کرونا) ممکن است فاز ۲ و ۳ کارآزمایی بالینی را باهم ادغام کنیم نه به صورت جداگانه تا سرعت عمل کار بالاتر برود. مانند زمان پاندمی کووید-۱۹ که واکسنهای موثر برای پیشگیری از این بیماری در کمترین زمان ممکن ساخته، آزمایش و وارد بازار شدند تا هرچه سریعتر با این پاندمی مقابله شود.

فاز ۴ انسانی در یک مطالعه کارآزمایی بالینی چیست؟

در فاز ۴ انسانی یک کارآزمایی بالینی پس از پخش داروی موردنظر در سراسر دنیا، مطالعات گسترده ای صورت می گیرد. این مطالعات اکثرا به صورت مشاهده ای (Observational) و گاهی به صورت مطالعه کوهورت صورت  می گیرند. کارایی یا اثربخشی طولانی مدت داروها و نیز عوارض جانبی خطرناک و مزمن داروها در این فاز شناسایی می شوند.

چند نکته:

– کارآمدی هر دارو و عوارض جانبی هر دارو در افراد مختلف متفاوت است و این میزان متوسط آنهاست که برای ما اهمیت دارد.

-هر دارو ممکن است حتی بعد از گذراندن موفق تمام فازها، و در دسترس عموم قرار گرفتن به دلیل عوارض طولانی مدت و ناگوار بعد از مدتی از بازار دارویی جمع شود. مانند آنچه اخیرا در مورد داروی رانی تیدین اتفاق افتاد و نتایج مطالعات بعد از سالها استفاده وسیع این دارو در بیماری های گوارشی، باعث شد FDA در مورد مصرف آن هشداری صادرکند. این دارو به دلیل ترس از ایجاد سرطان در مصرف طولانی و زیاد آن از بازار دارویی بسیاری از کشورهای جهان جمع آوری شد.

تذکر:

ما در این مطلب صرفا درمورد کارآزمایی بالینی های انجام شده در مورد داروها صحبت کردیم. اما باید به خاطر داشت که مداخله صرفا به معنای یک داروی جدید یا یک روش درمانی جدید نیست بلکه می تواند در سطوح مختلفی رخ دهد. مانند تشخیص زودهنگام یا غربالگری (Screening) ، تشخیص (Diagnose) ، درمان های تسکینی یا palliative ، پیگیری (Follow-up)  و حتی میزان بقا (Survillance)  یا مرگ و میر  (Mortality) صورت گیرد.